zondag 25 maart 2012

Antieke bollen

Hoera, het is prachtig weer en LinguaLog heeft de lente in het hoofd. Je kunt je dan wel de hele dag met taal bezighouden, maar er is ook nog natuur en die heeft niet zo veel met taal te maken.
Alhoewel?
De bloembollen staan in bloei. De krokussen zijn zelfs al uitgebloeid, de tulpen van LinguaLog bloeien nog net niet, het is nu echt de tijd van de narcissen en de hyacinten. En ja hoor, daar kan LinguaLog wat mee.
De bloemen zelf zijn natuurlijk al duizenden jaren oud, maar aan de namen ervan zijn in de oudheid verhalen verbonden geraakt.
De Griekse namen narkissos en hyakinthos zijn zelf trouwens ook ouder dan de verhalen. Taalhistorici hebben gevonden dat woorden op -issos en -inthos voor-Grieks zijn, dus niet Indo-Europees. Dat geldt ook voor labyrint en Korinthe: heel oude woorden die de Indo-Europeeërs overnamen toen ze in Griekenland terechtkwamen.
De verhalen over Narcissus en Hyacinthus zijn algemeen bekend geworden dankzij de Romeinse dichter Ovidius, schrijver van de Metamorphoses.

Hyacinthus
Hyacinthus en Apollo hielden op een dag een wedstrijd discuswerpen. Apollo wilde indruk maken, omdat hij veel van Hyacinthus hield. Hyacinthus wilde de ver weg geworpen discus opvangen, maar werd dodelijk gewond toen de discus op zijn hoofd viel. Volgens een andere versie was Zephyrus, de westenwind, jaloers op Apollo, en blies daarom de discus in de richting van Hyacinthus' hoofd.
Na diens dood ving Apollo het bloed van Hyacinthus op en maakte er een bloem van.

Narcissus
Aan de moeder van Narcissus was bij zijn geboorte voorspeld dat hij zou blijven leven als hij zichzelf maar niet kende. Narcissus wilde niets van liefde weten en wees iedereen af. Enkel de jacht interesseerde hem. Op die manier had hij al meerdere vrouwen teleurgesteld. Een van die vrouwen vroeg aan de god om Narcissus hiervoor te straffen. Op een dag was Narcissus moe van de jacht en wilde hij zijn dorst lessen met water uit een heilige vijver. Op dat moment zag hij zichzelf in de weerspiegeling van het water en… hij werd verliefd op de jongen die hij daar zag, zich niet realiserend dat hij het zelf was. Hij wilde de verschijning kussen en omhelzen, wat natuurlijk niet lukte. Hij dacht aan niets anders meer, at en dronk niet meer en verloor zijn schoonheid, kwijnde weg en stierf. De nimfen wilden hem verbranden, maar hij was nergens te vinden. Het enige wat overbleef was een bloem, van binnen geel en met witte blaadjes, die naar Narcissus genoemd werd.

Volgende week een blog over de krokus en de tulp, maar zonder verhalen!
Geniet nog maar even van de heerlijke geur van de hyacinten!

zondag 18 maart 2012

Lelijke woorden

Met enige regelmaat wordt er een verkiezing gehouden van mooie en lelijke woorden. Bij de mooie woorden scoren steevast woorden als liefde, vakantie en geluk hoog. En een paar jaar geleden werd houdoe gekozen tot mooiste Brabantse woord. Lelijke woorden zijn vaak politiek gekleurd. Het door Geert Wilders geïntroduceerde kopvoddentax scoort hoog als je tegen de PVV bent, maar de aanhangers van deze partij zullen het misschien wel het mooiste woord van het jaar vinden.
Het is dus een uiterst subjectieve kwestie, maar toch wil LinguaLog deze week haar 'favoriete' lelijke woord met u delen. Zij is immers baas in eigen blog, nietwaar?
Dat woord is bemensing.
Vroeger hadden we het woord bemanning. Zolang het gebruikt werd als aantal mensen werkzaam op een schip, was er niet zo veel aan de hand. Op een schip werkten, behalve het loze meisje, alleen mannen. Maar vrouwen werkzaam in bijvoorbeeld kinderdagverblijven vonden de term bemanning van een groep peuters discriminerend. Zo werden, al meer dan 30 jaar geleden trouwens, in ambtelijke stukken politiek correcte woorden als bemensing, menskracht en mensuur bedacht.
LinguaLog vindt dit maar niks. In de eerste plaats omdat emancipatie in je hoofd zit en niet van zo'n woordje afhangt. Maar taalhistorisch klopt het ook niet. Het woord man betekende oorspronkelijk helemaal niet een persoon van het mannelijk geslacht, maar eenvoudigweg mens. We zien het in uitdrukkingen als op de man af, man overboord, ze waren met tien man. Merk op dat in dit laatste voorbeeld man als meervoud gebruikt wordt. Er is geen restauranthouder die denkt dat je, als je een tafel voor vier man reserveert, met vier mannen komt.
LinguaLog vindt bemensing daarom zo lelijk, omdat de gebruiker ervan gebrek aan taalhistorische kennis laat blijken. En zolang LinguaLog weet dat een woord helemaal niet discriminerend bedoeld is, gebruikt zij het gewoon. Ze heeft tenslotte niets te verbergen, nietwaar?
Integendeel, zij vindt juist dat anderen iets te verbergen hebben. Zij denkt dat de woorden bemensing en menskracht gebruikt worden als doekje voor het bloeden: door dit soort woorden te gebruiken geven we jullie het gevoel dat jullie volwaardig meedoen, maar in werkelijkheid worden jullie nog steeds gediscrimineerd. Want we weten allemaal hoe de bemanning van de raden van bestuur van veel beursgenoteerde bedrijven eruit ziet… Die zijn gewoon met, zeg, acht man, waarbij man synoniem is met mannen!
Maar soms kunnen mannen het ook niet alleen af. Misschien is dit paard wel een merrie…

zondag 11 maart 2012

Gregoriaanse knoop?

Nu dacht LinguaLog dat ze langzamerhand alle taalfouten wel gezien had, maar wat bleek: een mens is nooit te oud om te leren. Deze week was er weer een geval van de klok horen luiden, maar niet weten waar de klepel hangt.
Bert Wagendorp schreef in de Volkskrant: "Arie Slob van de CU was zelfs zo finaal over zijn toeren, dat hij het had over een gregoriaanse knoop die ontward moest worden." Nu is uit deze context niet duidelijk wie het gezegd heeft, Wagendorp of Slob, maar evengoed levert het inspiratie voor een column.
Het stukje ging in elk geval niet over de scheepvaart. Hier heb je talloze soorten touwen en knopen, en LinguaLog heeft daar geen verstand van. Maar zij meent toch zeker te weten dat er geen gregoriaanse knoop tussen zit. Natuurlijk ga je dan op Google kijken of die term vaker voorkomt, en, jazeker, in een bericht uit oktober 2011 werd de hele toestand rond Cruijff-Ajax-Van Gaal een gregoriaanse knoop genoemd. En zo waren er nog meer gevallen.
Hier is natuurlijk een gordiaanse knoop bedoeld. En daarmee is LinguaLog weer op vertrouwd terrein en grijpt zij de gelegenheid aan om u uit te leggen wat er achter die uitdrukking schuilt.

Daarvoor gaan we naar het antieke Macedonië, waar Alexander de Grote in 336 v. Chr. koning geworden was. Hij erfde van zijn vader een sterk rijk én de ambitie het nog groter te maken. Hij richtte zijn aandacht op Klein-Azië, waar Grieken en Perzen al eeuwen streden om de macht. Hij was met zijn troepen in Gordium, waar een oude strijdwagen stond die met een onontwarbare knoop met het juk verbonden was. Wie die knoop kon losmaken, zou meester over de hele wereld worden, aldus een orakel. Alexander probeerde vergeefs de knoop op de conventionele manier los te maken, maar toen dat niet lukte, hakte hij met zijn zwaard de knoop doormidden, met de redenering dat de god niets gezegd had over de manier van ontwarren.
Vervolgens trok hij verder naar het oosten, versloeg koning Darius twee keer en werd inderdaad meester over de 'hele' wereld. Hij stierf echter op 36-jarige leeftijd in Babylon, zonder zijn macht te hebben kunnen consolideren.
Het is overigens maar zeer de vraag of het allemaal zo gebeurd is. Alexander moet geweten hebben dat hij op deze manier de toorn van de goden over zich af zou roepen. Maar een mooi verhaal is het wel.

En gregoriaans dan? Dat kennen we van de gregoriaanse muziek, genoemd naar paus Gregorius I rond 600 en de gregoriaanse kalender, naar paus Gregorius XIII in 1582.

Hopelijk heeft LinguaLog de gordiaanse knoop in de hersenen van enkele taalgebruikers ontward…

zondag 4 maart 2012

Antiek geboefte

Tegenwoordig maken wij (uitgezonderd LinguaLog en nog een paar Nederlanders) ons druk over de criminaliteit onder Oost-Europeanen. Er is zelfs een meldpunt en het kabinet-Wilders wil zwaardere straffen voor wetsovertreders.
In de oudheid zouden ze gelachen hebben over de hoogte van de door ons gehanteerde straffen. Afgezien van de doodstraf was verbanning een populaire straf. In Athene werd jaarlijks de vraag gesteld of er iemand staatsgevaarlijk was gebleken, en zo ja, dan werd er gestemd door middel van ostracisme en de 'winnaar' werd voor tien jaar uit de stad verbannen. Ostracisme ging als volgt: men kraste op een potscherf, ostrakon, de naam van een Atheens burger en vervolgens werden de ostraka geteld.

Dit was een relatief lichte straf. De echte zwaargestraften vinden we in de onderwereld, en aan enkele van hen hebben we uitdrukkingen ontleend in onze taal.
De Grieken geloofden dat er in de onderwereld een afdeling voor de zwaarste criminelen was, de Tartarus. Wie daarin zat, had levenslang, hoewel er voor sommigen een uitweg was: hun werd een taak opgedragen, en als die taak volbracht was, was de straf ten einde. De goden zorgden er echter voor dat die taak nooit volbracht kon worden.
Zo iemand was Sisyfus, aan wie wij de uitdrukking Sisyfusarbeid ontleend hebben. Sisyfus was een rover die geheimen van de goden verraden had en zelfs de Dood geboeid had. Daardoor kon er niemand meer sterven. De straf van Sisyfus was dat hij een groot rotsblok een heuvel op moest rollen. Steeds als hij bijna boven was, rolde het blok weer naar beneden. Sisyfusarbeid staat dus voor zinloze, vergeefse arbeid.
In de Tartarus vertoefde ook Tantalus. Tantalus was een koning die de alwetendheid van de goden op de proef wilde stellen. Hij nodigde de goden uit voor een maaltijd, waarvoor hij zijn zoon Pelops gedood had en als maaltijd voorgezet had. De goden (op één na) merkten het natuurlijk direct en Tantalus werd zwaar gestraft. Hij werd in een meertje gezet met heerlijke druiventrossen boven zijn hoofd. Als hij wilde eten, zwiepte een windvlaag de druiven opzij en als hij wilde drinken, zakte het waterpeil. Aan hem hebben wij de uitdrukking Tantaluskwelling te danken: iets aantrekkelijks waar je wel naar mag kijken, maar wat onbereikbaar is.

De boven geschetste straffen zijn wel een beetje uit de tijd, maar misschien is een ostracisme op zijn tijd wel handig. In Polen hebben ze plaats genoeg om Nederlandse politici een tijdje te huisvesten…